Powstawały w XIX wieku wraz z rozwojem przemysłu węglowego i hutniczego na Górnym Śląsku. Dziś, w związku z postępującą transformacją górniczą i stopniowym wygaszaniem kopalń orkiestry stoją przed wieloma wyzwaniami, ale są niezaprzeczalną tradycją, która wciąż trwa i jest żywa na Śląsku. Polska Grupa Górnicza S.A. od lat wspiera funkcjonowanie kilkunastu z nich.
Dawniej orkiestry składały się z amatorów – górników i osób związanych z lokalną społecznością górniczą, którzy w czasie wolnym od pracy uczyli się gry na instrumentach. Stopniowo przy orkiestrach zakładowych zaczęły pojawiać się szkółki, w których kapelmistrzowie przyuczali amatorów do gry w zespole. W składzie orkiestr były instrumenty dęte – m.in. trąbki, puzony, tuby i klarnety, saksofony, a także perkusyjne m.in. bębny, werble, talerze.
W repertuarze orkiestr znalazła się tradycyjna muzyka górnicza (hymny i marsze górnicze),utwory patriotyczne i narodowe („Rota”, „Marsz I Brygady), religijne, ale też ludowe i regionalne (np. „Szła dzieweczka do laseczka”, „Karliku Karliku”). Szybko zdobyły popularność i towarzyszyły ważnym uroczystościom państwowym i religijnym, ale także takim o wymiarze lokalnym np. Barbórka – święto patronki górników św. Barbary, podczas ślubów, jubileuszy, parad czy pogrzebów górników.
Ta tradycja trwa nadal. Pogrzeby, oprawa muzyczna mszy świętych czy imprez okolicznościowych, koncerty galowe, kameralne i plenerowe, przemarsze – to tylko wybrane elementy działalności orkiestr górniczych w 13 oddziałach czy ruchach wchodzących w skład PGG S.A. Orkiestry funkcjonują przy Ruchach Bielszowice, Halemba. Chwałowice, Jankowice, Rydułtowy, Marcel, Piast Ziemowit, Murcki-Staszic, Wujek, przy KWK Sośnica, Bolesławie Śmiałym, Mysłowice-Wesoła.
– Łatwiej by było powiedzieć gdzie nie gramy – mówi Agnieszka Wajgel, od 2020 roku dyrygentka Górniczej Orkiestry Dętej KWK Sośnica. – W salach koncertowych przez cały rok, w plenerze – w okresie letnim z muzyką rozrywkową, w kościołach podczas liturgii całorocznej, również podczas uroczystości pogrzebowych. Okres Barbórkowy jest niezwykle intensywny – wtedy gramy niezależnie od pogody, uczestniczymy w oficjalnych akademiach, koncertach, uświetniamy przyznawanie odznaczeń – dodaje dyrygentka orkiestry KWK Sośnica.
Dziś, co podkreślają sami prowadzący, członkowie orkiestr to w większości świetni profesjonaliści.
– Współczesne szeregi orkiestr górniczych w znacznym stopniu zasilają profesjonalni muzycy. Repertuar – oprócz tradycyjnego obejmuje także muzykę poważną czy rozrywkową. Występujemy np. na koncertach z okazji 3 Maja, 11 Listopada czy Święta Wojska Polskiego, ale także np. Dnia Matki czy Walentynek – mówi Mirosław Kaszuba, dyrygent Orkiestry Dętej KWK Mysłowice – Wesoła.
Ważnym elementem identyfikacji członków orkiestr stał się strój: czako – wysoka, charakterystyczna sztywna czapka z pióropuszem, mundur górniczy, emblematy i insygnia, białe rękawiczki, czarne buty. Strój członków orkiestry nawiązuje do historii i kultury regionu.
– Strój członków orkiestry górniczej to niezwykle ważny element tradycji, który przyciąga uwagę i wzbudza szacunek. To więcej niż ubiór – to symbol naszej historii, dumy i jedności, który łączy pokolenia – mówi Agnieszka Wajgel.
Z działalnością orkiestr górniczych związanych jest wiele wydarzeń m.in. organizowany od 2005 roku Zabrzański Festiwal Orkiestr im. Edwarda E. Czernego (w tym roku pn. „Moc Dętych”) czy Festiwal Orkiestr Dętych w Rudzie Śląskiej.
– Od początku istnienia Zabrzański Festiwal Orkiestr im. Edwarda E. Czernego wpierany był przez ówczesną Kompanię Węglową S.A., a obecnie Polską Grupę Górniczą i Węglokoks Kraj – mówi Eugeniusz Kuchta, jeden z organizatorów festiwalu. – Przez lata konwencja festiwalu ewoluowała, w tym roku w wydarzeniu wzięły udział m.in. orkiestry górnicze związane z kopalniami Wujek, Sośnica, Bielszowice, Halemba, czy orkiestra Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu.
Dzięki staraniom 27 górniczych orkiestr dętych z Górnego Śląska, przy wsparciu Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu „Tradycje Kulturowe Górniczych Orkiestr Dętych z Górnego Śląska” zostały wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.