W mroźną środę 16 grudnia 1981 roku oddziały wojska i ZOMO (Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej) zaatakowały górników kopalni Wujek w Katowicach, którzy w poniedziałek rano 14 grudnia rozpoczęli strajk okupacyjny w proteście przeciwko ogłoszeniu stanu wojennego w PRL.
Wzburzenie górników wywołało m.in. brutalne pobicie przez milicję w mieszkaniu i aresztowanie nocą z 12 na 13 grudnia przywódcy związkowego kopalnianej Solidarności Jana Ludwiczaka (w nocnej akcji aresztowań był on jednym z 648 „ekstremalnych przywódców i aktywistów” związków zawodowych i organizacji „wrogich ustrojowi” przeznaczonych do internowania w ówczesnym województwie katowickim.
Po wyemitowaniu o 6 rano w niedzielę przemówienia gen. Wojciecha Jaruzelskiego, ogłaszającego stan wojenny, górnicy kopalni Wujek poprosili proboszcza pobliskiej parafii ks. Henryka Bolczyka o odprawienie dla nich na ternie zakładu mszy św.
Nazajutrz, w poniedziałek 14 grudnia górnicy postanowili na porannej masówce nie podejmować pracy. Negocjacje z udziałem dyrektora kopalni nie przyniosły efektów. Napięcie wśród załogi wywołało zmilitaryzowanie zakładu i arogancka postawa komisarza wojskowego kopalni. Z pobliskiego osiedla mieszkańcy i rodziny górników dostarczali strajkującym pożywienie. Pracownicy postanowili patrolować teren kopalni dniem i nocą w obawie przed prowokacjami i atakiem.
We wtorek 15 grudnia do katowickiej kopalni Wujek dotarły wiadomości o brutalnym pacyfikowaniu przez ZOMO innych zakładów strajkujących w regionie, m.in. kopalń Staszic w Katowicach i Manifest Lipcowy w Jastrzębiu-Zdroju. Wieczorem 15 grudnia sztab zwołany przez płk MO Jerzego Grubę w Komendzie Wojewódzkiej MO w Katowicach zatwierdził plan pacyfikacji kopalni Wujek (a także Andaluzja i Julian w Piekarach Śląskich). Do ataku na kopalnię Wujek zaplanowano użyć 1471 milicjantów i zomowców, 760 żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego z wykorzystaniem 22 czołgów i 44 bojowych wozów piechoty, 7 armatek wodnych, wyrzutni granatów łzawiących.
Masakra górników w kopalni Wujek 16 grudnia 1981 r. określana jest przez historyków jako najbardziej krwawa pacyfikacja zakładów pracy w czasie stanu wojennego. Uzbrojeni w broń palną członkowie plutonu specjalnego ZOMO oddali z odległości strzały w tłum strajkujących zabijając 9 górników i raniąc 23 (6 górników zginęło na miejscu, trzech zmarło w szpitalu w Katowicach-Ochojcu). Śmiertelne ofiary pacyfikacji to: Jan Stawisiński (21 lat), Joachim Gnida (28 lat), Józef Czekalski (48 lat), Krzysztof Giza (24 lata), Ryszard Gzik (35 lat), Bogusław Kopczak (28 lat), Andrzej Pełka (19 lat), Zbigniew Wilk (30 lat), Zenon Zając (22 lata).
Do 1989 r. sądy wojskowe skazały na kary pozbawienia wolności (od 3 do 4 lat) czterech górników oskarżonych o zorganizowanie i kierowanie strajkiem (Stanisław Płatek, Jerzy Wartak, Adam Skwirz i Marian Głuch). Jeszcze w styczniu 1982 r. prokuratura wojskowa umorzyła śledztwo w sprawie użycia broni i śmierci górników, oceniając, że nie doszło do naruszenia prawa przez milicjantów.
Przez 28 lat trwały postępowania przed wymiarem sprawiedliwości, w których sądy w kilku procesach sądowych uniewinniały członków plutonu specjalnego ZOMO. W wyniku odwołań dopiero w 2007 r. zapadł wyrok skazujący, uprawomocnił się w 2008 r. a rok później Sąd Najwyższy utrzymał go w mocy odrzucając kasację skazanych. Dowódca plutonu specjalnego ZOMO sierż. Romuald Cieślak – 6 lat pozbawienia wolności, kilkunastu podwładnych kary od 3,5 do 4 lat. Ówczesny szef MSW Czesław Kiszczak był sądzony kilkakrotnie w związku z masakrą w Wujku, w 2008 r. sąd uznał jego winę nieumyślną, lecz w wyniku apelacji został uniewinniony w 2009 r.
Na miejscu drewnianego krzyża (ustawionego przez górników i mieszkańców jeszcze w 1981 r. pod kopalnią Wujek przy murze kopalni od strony dzisiejszej ul. Wincentego Pola i placu NSZZ Solidarność; usuwanego następnie przez milicję) 15 grudnia 1991 r. odsłonięto Pomnik Poległych Górników KWK Wujek (oficjalna nazwa: „Pomnik ku czci górników kopalni Wujek poległych 16 grudnia 1981 roku”) w postaci wysokiego na 33 m betonowego krzyża. Po jego prawej stronie na cokole, w dziewięciu mniejszych krzyżach-zniczach umieszczono urny z ziemią z grobów górników – ofiar pacyfikacji z 1981 r.
Opór i śmierć górników w kopani Wujek w Katowicach symbolizuje szeroki sprzeciw robotników przeciw władzom komunistycznym po wprowadzeniu stanu wojennego. W województwie katowickim strajki okupacyjne objęły wtedy około 50 zakładów pracy (w tym kopalń i hut) oraz setki zakładów w całej Polsce. Wiadomość o ofiarach śmiertelnych w Katowicach doprowadziła do spacyfikowania woli oporu wśród załóg innych zakładów. Jednocześnie zastrzeleni górnicy stali się symbolem wszystkich ofiar stanu wojennego. Postawa górników z Wujka (ich ofiara życia, prześladowania przez władze rodzin i bliskich, cenzurowanie pamięci i walka milicji i SB z drewnianym krzyżem-pomnikiem po 1981 r.) stała się zaczynem długofalowego i powszechnego oporu społecznego w walce o wolność i prawa człowieka w PRL.
* * *
Tegoroczne uroczystości upamiętniające pacyfikację kopalni Wujek jak zawsze odbędą się przed Krzyżem-Pomnikiem Górników Poległych 16 grudnia 1981 r.
PROGRAM
Bieg Dziewięciu Górników 2024
godz. 10.45 – zbiórka uczestników u zbiegu ulic Mikołowskiej i Wincentego Pola
godz. 11.00 – finał biegu przy Pomniku-Krzyżu Górników Poległych 16 grudnia 1981 r.
Akcja #ZatrzymaćMiasto – przez chwilę w ciszy i postawie stojącej, przy dźwiękach wyjących w mieście syren, obecni oddadzą hołd ofiarom pacyfikacji.
godz. 11.15 – uroczystość z udziałem biegaczy pod Pomnikiem-Krzyżem Górników Poległych 16 grudnia 1981 r., przemówienie Dyrektora ŚCWiS Roberta Ciupy, złożenie kwiatów i zniczy przez delegacje wytypowane przez szkoły uczestniczące w biegu Jak co roku grupa ok. osób z różnych szkół pobiegnie ulicą Wincentego Pola pod Pomnik-Krzyż Górników Poległych 16 grudnia 1981 r. (ok. 600 m).
Główne obchody 43. rocznicy strajku i pacyfikacji kopalni „Wujek”
godz. 13.00 – msza św. w kościele p.w. Podwyższenia Krzyża Św., ul. Piękna 8, Katowice
godz. 14.15 – przemarsz pod Krzyż-Pomnik Górników Poległych 16 grudnia 1981 r. przy Kopalni „Wujek”
godz. 14.45 – uroczystości pod Krzyżem-Pomnikiem Górników Poległych 16 grudnia 1981 roku, Plac NSZZ Solidarność – przemówienia – apel poległych – składanie wieńców i kwiatów przez rodziny poległych górników oraz oficjalne delegacje.
Organizator: Śląskie Centrum Wolności i Solidarności.